حادثه‌ی مکه، یادآور نیروی عظیم جمعیت

شما یک نفر از جمعیت میلیونی انسان‌هایی هستید که به سمتی مشخص حرکت می‌کنند. همه‌چیز عادی به نظر می‌رسد و از جهت‌های مختلف، به شما فشارهایی قابل تحمل وارد می‌شود. پس از مدتی،‌ به دلیلی نامعلوم سرعت حرکت کم می‌شود و افرادی که جلوتر هستند، از راه رفتن باز می‌ایستند. این دومینو باید تا آخر صف چند کیلومتری ادامه پیدا کند و برای تک‌تک اعضای جمعیت تکرار شود؛ غافل از اینکه توقف هر فرد، فشاری کوچک بر نفر جلویی وارد می‌کند و وقتی این نیروها جمع می‌شوند، در جلوی صف همه چیز به هم می‌ریزد. راحت‌تر از آن‌چه فکرش را می‌کردید، دیگر حتی نمی‌توانید دست‌های خود را تکان دهید. جمعیت وحشت‌زده می‌شود و هرکس سعی می‌کند خودش را از تنگنا نجات دهد. این‌جاست که فاجعه رخ می‌دهد و نیروی عظیمی شما را از زمین جدا می‌کند و بر روی انبوهی از دیگر انسان‌ها می‌اندازد. فشار آن‌قدر زیاد است که حتی سینه‌ی شما توانایی مکش دوباره‌ی هوا را ندارد و خیلی آسان خفه می‌شوید. این چیزیست که پنجشنبه ۲ مهر ماه ۹۴، در مراسم حج رخ داد. در سرزمین منا، بیش از ۷۰۰ نفر کشته شدند.

صبح روز پنجشنبه ۲ مهر، در مراسم حج امسال فاجعه رخ داد. در سرزمین «منا»، یعنی جایی که بیشتر اعمال حج‌ انجام می‌شود، بیش از ۷۰۰ نفر از حاجی‌ها جان خود را از دست دادند و هزاران نفر مجروح شدند. گفته می‌شود که بیش از ۱۳۴ نفر از کشته شدگان این حادثه، ایرانی‌ هستند. سرزمینی که در آن ابراهیم نبی قصد قربانی کردن پسرش اسماعیل را داشت، تبدیل به قربانی‌گاه صدها زائر مسلمان شد. باید به این حادثه از زاویه‌ای دیگر نگریست. این حادثه، مختص به زائران مراسم حج نیست و نمایانگر این است که ما خیلی راحت، «نیروی عظیم فشار جمعیت را دست کم می‌گیریم.»

«ادبرت سو» (Edbert Hsu) استاد دانشگاه جان هاپکینز است و بر روی مرگ و میر‌های ناشی از فشار جمعیت مطالعه می‌کند؛ او می‌گوید: «مجموع نیروی هفت انسان با جثه‌ی متوسط، می‌تواند یک نرده‌ی فولادی محکم را خم کند. حالا نیروی عظیم صدها و هزاران نفر را تصور کنید. در مورد مراسم حج،‌ این نیرو غیر قابل توصیف است؛ چرا که میلیون‌ها نفر در یک مکان جمع شده‌اند و به یک سو حرکت می‌کنند.» بزرگترین حادثه‌ی مراسم حج، در سال ۱۹۹۰ رخ داد و در تونلی بین منا و مکه، ۱۴۲۶ نفر جان خود را از دست دادند.

ما معمولا خیلی راحت نیروی عظیم فشار جمعیت را دست کم می‌گیریم

هرچند بسیاری از مردم فکر می‌کنند در حوادث این‌چنینی، مردم زیر دست و پا و بر اثر لگدمال شدن می‌میرند،‌ ولی واقعیت این است که در این شرایط، افراد به دلیل خفگی جان خود را از دست می‌دهند. تصور کنید که یک انسان، بین چند نفر دیگر گیر افتاده و فشار عظیم جمعیت از سمت‌های مختلف به او وارد می‌شود؛ این فرد خیلی آسان خفه می‌شود.

دکتر سو و همکارانش، به مطالعه‌ی ۲۱۵ حادثه‌ی این چنینی بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۷ پرداختند. در این ۲۱۵ حادثه، حدود ۷۰۰۰ نفر کشته شده‌اند. سو می‌گوید: «مرگ در اثر فشار جمعیت، حادثه‌ای است که مرتب در جهان رخ می‌دهد.» به غیر از مراسم زیارت اماکن مقدس که بالقوه می‌توانند محل حادثه باشند، معمولا در استادیوم‌های فوتبال یا کنسرت‌ها هم این حوادث رخ می‌دهد. چنین مکان‌هایی به راحتی می‌توانند به تله‌ی مرگ تبدیل شوند. یکی از نخستین حوادث ثبت شده‌ی این چنینی، در سال ۱۸۹۶ رخ داد. در روسیه مراسم تاج‌گذاری نیکولاس دوم بود و ۱۰۰۰ نفر از مردمی که آن‌جا جمع شده بودند، بر اثر فشار جمعیت جان خود را از دست دادند.

معمولا حادثه بدین ترتیب رخ می‌دهد که افراد جمعیت خیلی راحت کنار هم قرار گرفته‌اند و فشار نسبتا کمی به یکدیگر وارد می‌کنند. فشار خیلی آهسته زیاد می‌شود و افراد زمانی متوجه خطر می‌شوند که دیگر برای فرار خیلی دیر شده است. در این هنگام اگر آن‌جا باشید، از اطراف احساس فشار زیادی روی خود می‌کنید و متوجه می‌شوید که حتی دست خود را نمی‌توانید بلند کنید. همه‌ی افراد جمعیت احساسی شبیه به شما را دارند و بنابراین وحشت‌زده می‌شوند. بر اثر این وحشت عمومی، حرکت افراد نامنظم می‌شود و هرکس سعی می‌کند خود را از مهلکه نجات دهد. این باعث می‌شود که از یک سو فشار بیشتری به شما وارد شود. بدین ترتیب از زمین بلند می‌شوید، بر روی افراد دیگر می‌افتید و بی امان روی آن‌ها فشرده می‌شوید. فشار آن‌قدر بر روی سینه‌ی شما زیاد می‌شود که دیگر نمی‌توانید آن را پر از هوا بکنید و خفه می‌شوید. گزارش‌ها نشانگر این هستند که همه‌ی جمعیت حاضر در حادثه‌ی منا، می‌خواستند از یک خروجی خود را نجات دهند و این اوضاع را کاملا خراب کرده است. بسیاری از افراد، به صورت ایستاده خفه شده و مرده بودند.

در حوادث این‌چنینی، افراد عموما بر اثر خفگی جان خود را از دست می‌دهند

هرچند دقیقا مشخص نیست که علت حادثه‌ی پنجشنبه چه بود، ولی ترس از اینکه دولت عربستان سعودی زیرساخت‌های کافی برای برگزاری بزرگترین مراسم مذهبی جهان را ندارد، افزایش یافته است. البته عربستان سعودی پس از حوادث متعددی که در سال‌های گذشته به همین ترتیب رخ داده، تلاش کرده که در زیرساخت‌های مراسم حج بهبودهایی ایجاد و به خصوص در طراحی ساختمان‌ها تجدید نظر کند، با این حال به نظر می‌رسد که حتی این میزان هم کافی نباشد. دکتر سو در مقاله‌ای منتشر شده در مجله‌ی دانشگاه جان هاپکینز می‌گوید: «سازمان‌ بهداشت جهانی باید به این مسئله توجه ویژه‌ای بکند و منابع مورد نیاز را برای جلوگیری از تکرار این حوادث اختصاص دهد.»

منبع: Business Insider, Wired