به مناسبت روز جهانی محیط زیست (۱۵ خرداد)
روز جهانی محیط زیست که هر ساله در تاریخ ۵ ژوئن (۱۵ خرداد) برگزار میشود، بهانه‌ای برای به خاطر آوردن ویژگی‌های خارق‌العاده و جادویی کره زمین است. ما در دیجی‌کالامگ به مناسبت روز جهانی محیط زیست از منطقه اکولوژیکی جنگل‌های مخلوط هیرکانی خزر یاد کرده‌ایم.
جنگل‌های شمال یا اصطلاحا منطقه اکولوژیکی جنگل‌های مخلوط هیرکانی به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر و عرض متوسط ۲۷ کیلومتر از آستارا در شمال‌غربی دریاچه خزر آغاز و تا منطقه گلیداغی واقع در منتهی‌الیه شرقی امتداد پیدا می‌کنند.
جنگل‌های هیرکانی شمال، جنگل‌هایی هستند که برای بقا نیازمند حمایت روز افزون و درمان زخم‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی هستند.
این جنگل‌ها بازمانده جنگل‌های پهن‌برگ از دوران سوم زمین‌شناسی هستند که عمر متوسط آنها را بالغ بر یک میلیون سال تخمین زده‌اند.
به گفته مهندس داریوش بیات، مدیر ملی پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی، مجموع عوامل گسترده‌ای سبب شده که عناصر گیاهی و جانوری خاصی در این منطقه گردهم آیند و به همین دلیل است که این منطقه به عنوان یکی از منحصر به فردترین عرصه‌های طبیعی در جهان شناخته میشود.
مدیر ملی پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی، حفاظت از این منطقه زیستی منحصر به فرد را نه‌تنها از جنبه ملی بلکه حتی از نظر بین‌المللی حایز اهمیت می‌داند و میگوید: «گونه‌های گیاهی مانند سرخدار، نمدار، نارون مخصوصا ملچ، گل ابریشم یا شب خُسب از جمله گونه‌های خاص این عرصه هستند. برخی از گونه‌ها نظیر Acer hyrcanum که نوعی افرا است، به اندازهای خاص و منحصر به فرد هستند که ما حتی در لوگوی پروژه نیز از آنها به منظور آگاه‌سازی استفاده می‌کنیم.»
تنوع و تغییر لحظه به لحظه
تنوع گیاهی و حتی جانوری در این منطقه بسیار غنی است اما به طور کلی هرچقدر که از سمت غرب به شرق نزدیک‌تر میشویم، به دلیل شرایط خاص اقلیمی تنوع نیز بیش‌تر و بیش‌تر میشود.
به عنوان مثال در منطقه گلستان، نمونه‌های کم‌نظیری از جلوه‌های طبیعی وجود دارد اما این مساله به این معنا نیست که فرضا بلوطی که در استان گلستان است، در این محدوده جغرافیایی یکه و تنها است چرا که حتی در گیلان هم بلوط‌هایی دیده میشوند که با یکسری تفاوت‌های جزئی و خاص از اقوام نزدیک همان بلوط گلستان هستند.
پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی از جمله پروژه‌های موفقی است که وضعیت جنگل، مسائل اجتماعی و اقتصادی، قوانین و سیاست‌های مرتبط با جنگل‌های هیرکانی در مباحث مختلف اعم از مشارکت-جنگل‌داری و گردشگری را مورد ارزیابی قرار داده است.
این پروژه در قالب پروژهای تحقیقاتی مشارکتی اقدام به مطالعه و بررسی وضعیت پرندگان جنگل‌های هیرکانی نموده است که حاصل آن گردآوری اطلاعاتی در زمینه ثبت گونه‌های مختلف و در عین حال میزان فراوانی آنها در زون‌های مختلف بوده.
مطالعاتی از این دست، زیربنای پروژهش‌های مدیریت تلفیقی هستند چرا که گونه‌های مختلف جانوری اعم از پرندگان و پستانداران اغلب به عنوان یکی از شاخصترین فاکتورهای سنجش سلامت اکوسیستم در نظر گرفته میشوند.
غنای جمعیت گونه‌های مختلف جانوری تابع مستقیمی از عوامل متعدد از جمله وضعیت پوشش گیاهی، مساحت زیستگاه و تامین حداقل نیازهای اولیه است در نتیجه با تعیین غنای پرندگان در فصول مختلف سال، محدودهها و لکه‌های تاثیرگذار از نظر وسعت، فاصله از یکدیگر و برخی ساختارهای فضایی و زیستی می‌توان اطلاعات لازم جهت مدیریت صحیح جوامع گیاهی را نیز به دست آورد.
پایداری حضور گونه‌های زادآور، زمستان و تابستان‌گذران و در عین حال ثبت مهاجرین عبوری و اتفاقی نه‌تنها اهمیت اکولوژیکی یک منطقه را نشان میدهد بلکه در عین حال کمک موثری برای زون‌بندی و برنامه‌ریزی طرح‌های تفرجی مشارکت محور آتی از جمله پرنده‌نگری با اولویت حفاظت و حتی تعریف کاربری‌های جدید است.
بیات در این زمینه میگوید: «هدف از اجرای چنین تحقیقاتی برقراری ارتباط به منظور انجام یک مدیریت صحیح است. تاکید ما در این پروژه بیش‌تر بر روی پرندگان بود. اکیپ‌های تحقیقاتی پرنده‌نگری نیز برای انجام این کار از روی صدا، پرنده را شناسایی و از تعداد صداهای شنیده شده، تعداد و فراوانی آنها را ثبت کردند. اما در مورد پستانداران صرفا اطلاعاتی کلی جمع‌آوری کردیم. تحقیق بر روی پستانداران به نوعی سخت‌تر است و لذا تحقیقات در این بخش صرفا بررسی کیفی پستانداران و در غالب جمع‌آوری پرسش‌نامه از جوامع محلی بوده است. شاید بتوان این طور گفت که ما در این بخش بیش‌تر بر ثبت تعارضات انسان با حیات‌وحش متمرکز شده‌ایم.»
محیط زیست مرهمی هرچند ناچیز بر زخم‌های عمیق کره زمین که اغلب به واسطه فعالیت‌های انسانی ایجاد شده، بگذارند.
از آن جایی که مطالعات آمایش سرزمین باید در یک پهنه وسیع از جمله کل محدوده جنگل‌های شمال کشور دنبال شود و لذا اغلب بودجه کافی برای چنین طرح‌هایی مصوب نمیشود لذا پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی نیز اقدام به شناسایی یکسری نقاط خاص موسوم به نقاط پایلوت کرده است تا از این طریق تعدادی از شاخصترین عرصه‌های این محدوده جغرافیایی گسترده را مورد مطالعه قرار دهد.
مدیر پروژه مدیریت جنگل‌های هیرکانی در این زمینه میگوید: «مناطق پایلوت انتخابی هم‌اکنون پهنه‌بندی شدهاند. در انتخاب مناطق پایلوت ۳ معیار در نظر گرفته شد که به ترتیب عبارتند از معیارهای اکولوژیک، معیارهای اجتماعی و اقتصادی و معیارهای مدیریتی.»
از نظر معیارهای اکولوژیک طبیعتا منطقهای انتخاب میشود که از نظر تنوع زیستی غنی باشد یعنی بتوان گونه‌های ارزشمند گیاهی و جانوری را در آن سراغ گرفت.
از نظر معیار اجتماعی و اقتصادی هم به این مساله توجه میشود که جوامع محلی پتانسیل و تمایل به همکاری و مشارکت در طرح را داشته باشند.
و در آخر این که از نظر مدیریتی هم دغدغه اساسی این است که مسائل حوزه انتخابی قابل مدیریت باشد یعنی شرایط به حدی حاد و سخت نباشد که تیم اجرایی از همان ابتدا به این جمع‌بندی برسد که نمی‌توان در این منطقه کار کرد.
جنگل‌های هیرکانی شمال کشور به طور کلی در حیطه سه استان شمالی (گیلان، مازندران و گلستان) و چهار اداره کل منابع طبیعی (یک اداره گیلان، دو اداره مازندران و یک اداره در گلستان) قرار دارد.
پروژه مدیریت جنگل‌های هیرکانی
پروژه مدیریت جنگل‌های هیرکانی در هر یک از حوزه‌های تحت مدیریت ادارات کل منابع طبیعی، یک منطقه را به عنوان پایلوت انتخاب کرده که این مناطق به ترتیب عبارتند از حوزه ۹۲ استان گلستان (ابتدای حوزه در شهرستان مینودشت که از کل حوزه با عنوان چهلچای یاد میشود)، در مازندران یکی شهرستان آمل و حوزه ۵۳ تحت عنوان حوزه بلیران و یکی دیگر شهرستان تنکابن و دو حوزه ۳۳ و ۳۴ تحت عنوان حوزه دوهزار و سه‌هزار انتخاب شدهاند. در نهایت در استان گیلان شهرستان‌های رودبار و سیاهکل و حوزه‌های ۲۲ و ۲۳ با عناوین فریرود و زیلکیرود جهت مطالعه تعیین شدهاند. مجموع این حوزهها ۱۲۰ هزار هکتار را تحت پوشش قرار میدهند.
توسعه پایدار است که می‌بایست برنامه‌ریزی دقیق‌تری در این مورد اعمال شود.
لایه‌های اطلاعاتی تهیه شده در پروژه مدیریت جنگل‌های هیرکانی طیف وسیعی از داده‌ها را شامل میشود لذا برای سنجش آنها اغلب از یکسری نرم‌افزارهای خاص نظیر GIS استفاده میشود.
این نرمافزار کمک میکند تا لایه‌های اطلاعاتی گوناگون به راحتی روی‌هم قرار گرفته و بر اساس آنها بتوان داده‌های مناسب جهت مدیریت را استخراج کرد. یکی دیگر از نرم‌افزارهای به روزی که در این پروژه مورد استفاده قرار گرفت، نرم‌افزاری تحت عنوان In-Best است که از آن برای ارزش‌گذاری خدمات اکوسیستمی استفاده میشود.
اطلاعات مربوط به پوشش جنگلی (این که چه سطحی تحت پوشش جنگل است و چه نقاطی خالی است) و وضعیت کیفی جنگل از جمله داده‌های اولیه است که برای تجزیه و تحلیل در اختیار این نرمافزار قرار داده میشود و نرمافزار بسته به یکسری اهداف از پیش تعریف شده، تهدیدات حوزه موردنظر را در قالب رنگبندی‌های مختلف در اختیار محققان قرار میدهد. در حقیقت این نرمافزار به محققان کمک میکند تا نقاط آسیب‌پذیر جنگلی را شناسایی کنند.
طبیعی است که یکی از این نقاط مناطقی هستند که به جاده‌ها نزدیک می‌باشند و بالطبع هرچقدر که فاصله از جاده بیش‌تر شود، کیفیت پوشش جنگلی هم بهتر میشود و بالعکس.
سازمان جنگل‌ها و مراتع سال‌هاست که درصدد تهیه شبکه‌های آماری به ابعاد یک کیلومتر در ۵ کیلومتر است. این شبکه آماری یکی از داده‌های اولیه در پروژه مدیریت چندمنظوره جنگل‌های هیرکانی است. بیات درباره این شبکه آماری میگوید: «در سطح ۱۲۰ هزار هکتار پروژه (هر ۵۰۰ هکتار یک شبکه) تقریبا ۲۴۰ نقطه تعیین شده که ما اطلاعات خود اعم از وضعیت پرندگان، کیفیت پوشش جنگلی و … را دقیقا بر اساس همین نقاط جمع‌آوری کردیم. علاوه بر این‌ها اطلاعاتی نظیر خطوط تراز، وضعیت جنگل در سنوات قبل، جهات جغرافیایی و … نیز وجود دارد که همه از جمله مهم‌ترین لایه‌های اطلاعاتی ما در این پروژه محسوب میشوند.»
کارشناسان با روی‌هم‌اندازی این لایه‌های اطلاعاتی میتوانند به راهکارهایی دست یابند که از آنها در مدیریت بهینه جنگل‌ها استفاده کنند. در برخی از نقاط این پروژه هم‌اکنون طرح‌هایی در دست اجرا است که بتوان کریدورهایی جهت جابجایی امن حیات‌وحش ایجاد کرد.
ایجاد کریدورهای ارتباطی بالاخص در مناطقی که تلفات جاده‌ای زیادی دارد، یکی از مهم‌ترین راهکارهای مدیریت صحیح حیات‌وحش است و کارشناسان این مناطق را دقیقا از روی همان نقشه‌های تولید شده توسط نرم‌افزارها به دست می‌آورند تا با ایجاد کریدورهای جابجایی ایمن، تعارضات میان انسان و حیات‌وحش را تا حد امکان بهبود بخشند.
