گذر تیر از روبروی آفتاب
تا به حال پدیده‌ی خورشید گرفتگی یا کسوف را دیده‌اید؟ اگر خودتان هم تماشا نکرده‌اید، حتما گذارتان به عکس و فیلم‌های آن در اینترنت خورده است. کسوف زمانی رخ می‌دهد که ماه از بین زمین و خورشید می‌گذرد و در نتیجه برای دقایقی، خورشید از دید ما پنهان می‌شود. این خورشید گرفتگی را ماه ایجاد می‌کند. ولی انواع دیگری از خورشید گرفتگی هم داریم. در این خورشید گرفتگی‌ها، سیارات زهره و عطارد از بین زمین و خورشید رد می‌شوند. این دو سیاره خیلی از ما دور هستند و بنابراین برخلاف ماه، نمی‌توانند همه یا قسمت بزرگی از خورشید را بپوشانند. چیزی که ما از زمین می‌بینیم، گذر نقطه‌ی کوچکی از جلوی خورشید است. بنابراین اساسا به آن خورشید گرفتگی هم نمی‌گوییم و این پدیده را «گذر» می‌نامیم. آخرین گذری که توانسته‌ایم از ایران ببینیم، گذر سیاره‌ی زهره در خرداد ۱۳۹۱ بود. گذر عطارد بعدی، دوشنبه ۲۰ اردیبهشت ۹۵ رخ می‌دهد و ما از ایران می‌توانیم آن را ببینیم.
عطارد (تیر) کوچک‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی است و فقط دو-پنجم زمین قطر دارد. این سیاره چنان به خورشید نزدیک است و با سرعت زیادی در مدارش می‌چرخد که هر دور گردش آن به دور خورشید حدود ۸۸ روز طول می‌کشد. در ضمن تغییرات دمایی سطح آن هم بسیار شدید و از منفی ۱۷۳ درجه تا مثبت ۴۲۷ درجه متغیر است. سیاره‌های عطارد و زهره را سیارات داخلی می‌نامیم. بدین معنی که نسبت به زمین، به خورشید نزدیک‌تر هستند. اولین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی از نظر فاصله به خورشید، عطارد است و سپس زهره و بعد از آن زمین.
عطارد نزدیک‌ترین سیاره به خورشید است و سطح بسیار داغ و سوزانی دارد.
گاهی اوقات پیش می‌آید که عطارد یا زهره در گردششان به دور خورشید، نسبت به دید ناظر زمینی (دست کم در بعضی نقاط زمین)، از جلوی خورشید گذر می‌کنند. یعنی اینکه ناظر زمینی می‌تواند زهره یا عطارد را ببیند که مثل لکه‌ای کوچک از جلوی خورشید رد می‌شوند. مثلا از دید ناظر زمینی تقریبا در هر قرن، عطارد ۱۳ بار از جلوی خورشید می‌گذرد. گذر عطارد در روز دوشنبه ۲۰ اردیبهشت به وقت تهران از ساعت ۱۵:۴۱ شروع می‌شود و تا ساعت ۲۳:۱۰ ادامه پیدا می‌کند. مطمئنا بعد از غروب خورشید نمی‌توانیم شاهد گذر باشیم و از بیشتر نقاط ایران آن را تا نیمه می‌بینیم. این گذر در بیشتر نقاط دنیا به صورت کامل یا نیمه دیده می‌شود و فقط از استرالیا و جنوب شرقی‌ترین نقاط آسیا قابل مشاهده نیست. گذر قبلی عطارد که می‌توانستیم آن را از ایران ببینیم در سال ۱۳۸۲ رخ داد و گذر بعدی سال ۱۳۹۸ در مناطق غربی ایران مشاهده خواهد شد. اگر هر دو را از دست دادید، باید تا سال ۱۴۱۱ برای تماشای گذر عطارد صبر کنید.
در زمان گذر، عطارد مثل یک دایره‌ی کوچک تاریک از جلوی قرص خورشید رد می‌شود.
همان‌طور که گفتیم عطارد سیاره‌ی خیلی کوچکی است و بنابراین بدون ابزاری که بزرگنمایی ایجاد کند نمی‌توانیم آن را ببینیم. مثلا گذر زهره را به راحتی می‌شد با استفاده از عینک‌های خورشیدی دید، ولی امکان استفاده از عینک خورشیدی صرف و بدون بزرگنمایی برای تماشای گذر عطارد وجود ندارد. برای تماشای گذر عطارد به دوربین دوچشمی یا تلسکوپی احتیاج دارید که مجهز به فیلتر خورشیدی استاندارد و ایمن باشد. برای دیدن قرص عطارد به بزرگنمایی تلسکوپی بین ۵۰ تا ۱۰۰ برابر احتیاج دارید. اگر بدون استفاده از فیلترهای خورشیدی استاندارد، از طریق تلسکوپ یا دوربین دوچشمی به خورشید نگاه کنید، به چشم شما آسیب جدی و جبران ناپذیر وارد می‌شود. سعی نکنید با عینک آفتابی، فلاپی دیسک، فویل آلومینیوم و چنین ابزارهایی به خورشید نگاه کنید.
برای تماشای این پدیده به تلسکوپ و فیلتر مخصوص خورشیدی احتیاج دارید.
روش دیگری که در تماشای گذر می‌توانید به کار ببرید، انداختن تصویر خورشید روی یک صفحه‌ی سفید است. بدین ترتیب که تلسکوپ یا دوربین دوچشمی را به سوی خورشید نشانه می‌روید و بدون اینکه از درون چشمی نگاه کنید، یک صفحه‌ی سفید را جلوی چشمی آن می‌گیرید. صفحه را آن‌قدر عقب و جلو بکنید تا تصویر واضح از خورشید و عطارد روی آن تشکیل شود. بدین ترتیب می‌توانید حتی بدون استفاده از فیلترهای خورشیدی، پدیده‌ی گذر را ببینید. اگر خودتان این تجهیزات را ندارید، می‌توانید به مراکز نجومی شهرتان مراجعه کنید؛ آن‌ها حتما برنامه‌ای تدارک دیده‌اند. مثلا اگر ساکن تهران هستید، می‌توانید از ساعت ۱۵ به محوطه‌ی برج میلاد بروید و در برنامه‌ای که باشگاه نجوم برج میلاد برای این گذر تدارک دیده شرکت کنید. اگر هیچ‌کدام از این امکانات را نداشتید، می‌توانید به وب‌سایت «رصدخانه‌ی دینامیک خورشیدی» ناسا بروید و به صورت زنده گذر را ببینید. تماشای این پدیده دو جنبه‌ی تفریحی و علمی دارد. جنبه‌ی تفریحی آن همان شگفتی از دیدن یک پدیده‌ی طبیعی نادر و قابل تامل است، جنبه‌ی علمی آن هم برای منجمان آماتور و حرفه‌ای می‌تواند جذاب باشد. ویدیوی زیر که درباره‌ی این پدیده توضیح می‌دهد را حتما ببینید.
