با خرید تلسکوپ چه چیزهایی در آسمان می‌توانیم ببینیم؟

اولین ابزار رصدی من یک دوربین تک‌چشمی کوچک روسی بود. اولین سوژه‌ای که با این دوربین دیدم هلال ماه بود. منظره‌ای که هیچ‌گاه آن را فراموش نمی‌کنم. اما برای مدتی نسبتا طولانی ماه تنها سوژه‌ی رصدی من باقی ماند، زیرا نمی‌دانستم با این دوربین ‌تک‌چشمی کوچک هم می‌توان اجرام جذاب دیگری را در آسمان دید. در این مقاله سوژه‌هایی را معرفی می‌کنم که با تلسکوپ‌های کوچک آماتوری در آسمان قابل مشاهده‌اند.

بیشتر بخوانید: راهنمای خرید تلسکوپ

ماه

ماه بدون شک یکی از چشم‌نوازترین سوژه‌های رصدی است و تماشای آن از دریچه‌ی هر تلسکوپی لذت‌بخش است. حتی با دوربین‌های دوچشمی هم می‌توان نماهای خوبی از برخی گودال‌ها و رشته‌کوه‌های ماه دید. تغییر شکل ظاهری قمر زمین در طول یک ماه قمری باعث می‌شود بتوانید هر شب نماهای متفاوتی ببینید. استفاده از نقشه‌های مخصوص رصد ماه که در آن‌ها نام عوارض سطحی مختلف ماه (از جمله کوه‌ها و گودال‌ها) مشخص شده جذابیت کار را برای‌تان بیشتر می‌کند.

ماه نزدیک‌ترین همسایه‌ی آسمانی ماست و تماشای آن با هر تلسکوپی لذت‌بخش است. عکس از امیررضا کامکار.

اگر به دنبال تماشای نماهایی نزدیک از گودال‌های ماه هستید انواع مختلف تلسکوپ‌های کاسگرین انتخاب مناسبی هستند. نسبت کانونی زیاد این تلسکوپ‌ها باعث می شود راحت‌تر به بزرگنمایی‌های بالا دست پیدا کنید. طول لوله‌ی کوتاه کاسگرین‌ها نیز حمل و نقل تلسکوپ را برای‌تان آسان خواهد کرد.

سیارات

من برای اولین بار منظره‌ی بی‌نظیر زحل و حلقه‌هایش را با استفاده از همان دوربین تک‌چشمی کوچک دیدم. این در حالی بود که همیشه گمان می‌کردم دیدن این منظره نیازمند استفاده از تلسکوپ‌هایی بزرگ و خاص است.

اما واقعیت این است که سیارات یکی از جذاب‌ترین سوژه‌های رصدی برای تلسکوپ‌های کوچک‌اند. اهله‌ی زهره (تغییر شکل ظاهری زهره مانند ماه)، عوارض سطحی مریخ (مانند کلاهک‌های قطبی این سیاره)، نوارهای جوی و طوفان‌های مشتری و حلقه‌های زحل همگی با تلسکوپ‌های آماتوری قابل مشاهده‌اند.

نکته‌ی مهم در رصد سیارات استفاده از تلسکوپی با قطر دهانه‌ی مناسب و بزرگنمایی‌ زیاد است. زیرا با توجه به اندازه‌ی ظاهری کوچک سیارات در آسمان، توان تفکیک تلسکوپ در دیدن جزئیاتِ مناسب مهم‌ترین نقش را بر عهده دارد.

منظره‌ی سیاره‌ی زحل و سه تا از قمرهایش که Enrique Sanchez از چشمی یک تلسکوپ شکستی ۱۲۰ میلی‌متری آپوکروماتیک دیده و سپس به تصویر درآورده است.

تلسکوپ‌های کوچک‌تر از ۶ اینچ به همراه ترکیب چشمی و بارلوی مناسب، نماهای جذابی را از سیارات مشتری و زحل آشکار می‌کنند. اما برای دیدن جزئیات سطحی مریخ باید به سراغ تلسکوپ‌های بزرگ‌تر بروید. نکته‌ی مهم دیگر در رصد سیارات کیفیت آسمان است. البته این مسئله به تاریکی آسمان مربوط نیست، زیرا نور سیارات به میزانی است که رصد آن‌ها از داخل شهرها هم ممکن است. نکته‌ی مهم پایداری جو در زمان رصد و معیاری به نام حد دید (Seeing) است. حد دید را می‌توان به‌طور ساده حد نهایی ممکن (با توجه به شرایط جوی و محلی منطقه‌ در لحظه‌ی رصد) برای تفکیک جزئیات اجرام آسمانی تعریف کرد. حد دید ممکن است تنها در عرض چند دقیقه و با توجه به میزان آشفتگی هوا تغییرات چشمگیری کند و پیش‌بینی آن هم چندان ممکن نیست.

نکته‌ی آخر این که سعی کنید زمانی را برای رصد انتخاب کنید که سیاره‌ی مورد نظرتان به بیشترین ارتفاعش از افق رسیده باشد. این‌گونه نور سیاره مسیر کمتری را در جو زمین طی می‌کند و طبیعتا تاثیرات جو نیز روی آن کمتر می‌شود.

دنباله‌دارها

ظهور دنباله‌دارهای پرنور از باشکوه‌ترین رویدادهای آسمان شب است. اما دیدن چنین دنباله‌دارهایی در آسمان اتفاقی به نسبت نادر است. در عوض با استفاده از تلسکوپ می‌توان به رصد دنباله‌دارهای پرتعدادی رفت که تقریبا همیشه می‌توان سراغ آن‌ها را در آسمان گرفت.

با پیگیری اخبار نجومی می‌توانید از زمان نزدیک‌ شدن دنباله‌دارها به زمین و خورشید باخبر شوید و در زمان مناسب آن‌ها را رصد کنید. سایت Heavens Above نیز منبع خوبی برای جست‌وجوی نقشه‌ی رصدی دنباله‌دارهاست.

سیارک‌ها

سنگ‌های آسمانی کوچک و بزرگ بسیاری در منظومه‌ی شمسی وجود دارند که آن‌ها را سیارک می‌نامیم. سابقه‌ی کشف آن‌ها به سال ۱۸۰۱ میلادی برمی‌گردد. زمانی که یک منجم ایتالیایی موفق به کشف سیارک سرس شد (البته امروز سرس در دسته‌ی سیاره‌های کوتوله‌ی منظومه‌ی شمسی جای می‌گیرد). پس از آن نیز به مرور اجرام بیشتری از این دست کشف شد که تعداد بسیاری از آن‌ها را می‌توان با تلسکوپ‌های آماتوری دید.

حرکت یک سیارک در نزدیکی کهکشان حجار (NGC253) در بازه‌ای چند ساعته. عکس از طاها قوچکانلو.

سیارک‌ها را نمی‌توان با چشم غیرمسلح دید و از دریچه‌ی تلسکوپ‌های آماتوری هم فقط به شکل یک نقطه دیده می‌شوند. جذابیت رصد آن‌ها بیشتر در دنبال کردن مسیرشان است. چرا که این اجرام، همانند سیارات، در بین ستاره‌ها جابه‌جا می‌شوند.

برای دریافت نقشه‌ی سیارک‌های پرنور و اطلاعات مربوط به هر کدام می‌توانید به وب‌سایت Heavens-above.com مراجعه کنید.

ستاره‌ها

واقعیت این است که به دلیل فاصله‌ی بسیار زیاد ستاره‌ها نمی‌توانیم جزئیات سطحی ستاره‌ها را ببینیم. اما برخی از ستاره‌ها ویژگی‌های خاصی دارند که آن‌ها را به سوژه‌های رصدی جذابی تبدیل می‌کنند.

یکی از این ویژگی‌ها رنگ خاص برخی از ستاره‌هاست. رنگ مایل به سرخ را می‌توان در ستاره‌هایی مانند ابط‌الجوزا و یا قلب‌العقرب با چشم غیرمسلح هم دید. ستاره‌ی سماک اعزل نیز یکی از ستاره‌های پرنور و آبی رنگ آسمان است. ستاره‌های رنگین بسیار دیگری نیز هستند که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند اما می‌توان با تلسکوپ به سراغ رصد آن‌ها رفت. از جمله ستاره‌های کربنی که به رنگ قرمز می‌درخشند.

رنگ مایل به سرخ ستاره‌ی دبران در این تصویر به‌خوبی مشخص است. عکس از امیررضا کامکار.

ستاره‌هایی نیز هستند که نورشان در بازه‌های زمانی مشخصی تغییر می‌کند. این دسته از ستاره‌ها که به ستاره‌های متغیر معروف‌اند انواع مختلفی دارند. ثبت منظم و دقیق تغییرات نوری ستاره‌های متغیر توسط منجمان آماتور حتی می‌تواند به پژوهش‌های منجمان حرفه‌ای نیز کمک کند. انجمن آمریکایی رصدگران ستاره‌های متغیر یا AAVSO یکی از نهادهای معتبر در این زمینه است که می‌توانید با آن همکاری داشته باشید.

بیشتر بخوانید: راهنمای خرید دوربین دوچشمی

ستاره‌های دوتایی و چندتایی جذابی نیز در آسمان وجود دارند که می‌توانند تا مدت‌ها شما را سرگرم خود کنند. یکی از مثال‌های جذاب ستاره‌های دوتایی ستاره‌ی بتا دجاجه است. ستاره‌ای که با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شود اما وقتی آن را با تلسکوپ یا دوربین دوچشمی رصد کنید به دو ستاره تفکیک می‌شود؛ یکی به رنگ زرد و دیگری به رنگ آبی.

در نقشه‌های رصدی معمولا ستاره‌های متغیر و دوتایی مشخص شده‌اند و می‌توانید با استفاده از این نقشه‌ها سوژه‌های رصدی خود را انتخاب کنید.

اجرام غیرستاره‌ای یا اعماق آسمان

علاوه بر ستاره‌ها و اجرام منظومه‌ی شمسی اجرام آسمانی بسیار دیگری نیز با تلسکوپ‌های آماتوری قابل مشاهده‌اند. با شناخت صورت‌های فلکی و استفاده از نقشه‌های رصدی می‌توانید کهکشان‌ها، انواع مختلف خوشه‌های ستاره‌ای و سحابی‌ها را در آسمان رصد کنید.

برای رصد اجرام اعماق آسمان بهتر است به مکانی دور از نور شهرها بروید. بیشتر اجرام غیرستاره‌ای درخشش کمی دارند و برای تشخیص و رصد بهتر آن‌ها باید به سراغ آسمان‌های تاریک بروید.

چنین اجرامی در فاصله‌های بسیار دور از ما قرار دارند و اغلب کوچک و کم‌نور دیده می‌شوند. نکته‌ی مهمی که باید به یاد داشته باشید این است که نباید انتظار دیدن صحنه‌هایی را شبیه به آن‌چه در عکس‌ها ثبت می‌شوند داشت. عکس‌های اعماق آسمان با نوردهی‌های طولانی و به وسیله‌ی دوربین‌هایی با حساسیت زیاد گرفته می‌شوند و با توانایی چشمان ما، حتی اگر از تلسکوپ استفاده کنیم، قابل مقایسه نیست.

چشم انسان به جز در چند مورد خاص نمی‌تواند رنگ اجرام آسمانی را تشخیص بدهد. دیدن جزئیات اجرام (مثلا رصد بازوهای یک کهکشان مارپیچی) نیز تا حد زیادی بستگی به قطر دهانه‌ی تلسکوپ و شرایط حد دید دارد.

با این حال رصد اجرام اعماق آسمان لذت مخصوص به خود را دارد. گاهی می‌توان لکه‌ی مه‌آلود کوچکی را در تلسکوپ دید که در واقع کهکشانی بزرگ است با ده‌ها میلیون سال نوری فاصله از ما و صدها میلیارد ستاره. در برخی موارد هم می‌توان نماهای خیره‌کننده‌ای را از اجرام اعماق آسمان دید که از لحاظ بصری قابل توجه‌اند.

این طرح را Boscp Rodriguez با استفاده از یک تلسکوپ ۶ اینچ نیوتنی از کهکشان M51 کشیده است. بازوهای مارپیچی این کهکشان  به‌خوبی مشخص است. (نور تصویر مقداری نسبت به اصل فایل افزایش یافته).

قطر دهانه‌ی تلسکوپ در رصد اجرام ژرفای آسمان اهمیت زیادی دارد. اگر محدودیتی در حمل‌ونقل تلسکوپ ندارید تلسکوپ‌های دابسونی انتخاب مناسبی برای این کار هستند. تلسکوپ‌هایی با قطر دهانه‌ی زیاد، طرز استفاده‌ی آسان و قیمت کم که البته مقداری در حمل‌ونقل دست‌وپاگیرند.

اگر هم به دنبال تلسکوپی جمع‌وجور هستید تلسکوپ‌های بازتابی ۴ تا ۶ اینچ گزینه‌ی مناسبی‌اند. نمونه‌های کوچک‌تری از تلسکوپ‌های شکستی نیز وجود دارند که برای رصد اجرام گسترده‌ی آسمان (با اندازه‌ی ظاهری زیاد) مناسب‌اند. با این که در رصد برخی از اجرام با تلسکوپ‌های بازتابی و شکستی کوچک محدودیت‌هایی وجود دارد اما می‌توان آن‌ها را ابزاری همه‌کاره دانست که استفاده از آن‌ها آسان است.

نکته‌ی آخر این که به یاد داشته باشید با هر تلسکوپی که در اختیار دارید می‌توانید از زیبایی‌های آسمان شب لذت ببرید. با کمی مطالعه و انتخاب درست سوژه‌ها همیشه از رصد آسمان لذت خواهید برد.